Wie Goede Vrijdag zegt, denkt aan Bach’s Matheuspassie. En ook al wordt die niet meer kerkelijk-liturgisch uitgevoerd zoals in de tijd van Bach, toch hoort deze muziek voor velen – in en buiten de kerk – wel degelijk bij hun eigen liturgie van de Goede Week. Omdat we nu echter allemaal ‘in ons kot’ moeten blijven is ook deze vorm van vieren niet meer mogelijk. Naar een CD luisteren, of TV kijken is toch iets anders. Om toch een beetje in de sfeer te komen, staan we vandaag stil bij een cruciale passage uit de Passie : De verloochening van Jezus door Petrus, gevolgd door de aria: Erbarme dich…. Een cruciale aria in de opbouw van de Mattheüspassie, en ook voor veel luisteraars een hoogtepunt, deze roep vanuit de diepte: een momentum.
Maar eerst een koraal. Christus die in het openingskoor reeds is aangeduid als het ‘lam Gods’ mag in het begin van de Passie ook nog even onze Herder zijn…
| Erkenne mich, mein Hüter, Mein Hirte, nimm mich an! Von dir, Quell aller Güter, Ist mir viel Guts getan. Dein Mund hat mich gelabet Mit Milch und süßer Kost, Dein Geist hat mich begabet Mit mancher Himmelslust. | Houd gij mij in uw hoede, Gij die uw schapen telt, o bron van al het goede, waaruit mijn leven welt. Gij die mijn ziel wilt laven met liefelijke spijs Gij overstelpt met gaven tot in het paradijs |
Petrus
Matheüs schildert ons Jezus als een lucide Joodse rabbi, die tegelijk bijzonder gevoelig is voor het lot van de mensen die hij tegenkomt. Hij oordeelt niet, maar praat ook niets goed. Hij neemt de mensen zoals ze zijn, en probeert door zijn persoonlijke inzet ze verder (of opnieuw ) op weg te helpen. Eerst wordt hij op handen gedragen, maar hoe verder hij vordert op z’n weg, hoe groter de weerstand wordt. ‘The powers that be‘ worden nerveus van zoveel onvoorwaardelijke medemenselijkheid. Ze proberen hem het zwijgen op te leggen. En als hij voor zijn talloze volgers niet genoeg spektakel biedt nadat hij door hen als een held is ingehaald, begint zijn populariteit snel te tanen. Na de vele thumbs-up volgt de desinteresse. Straks gaan diezelfde duimen massaal naar beneden: Heden Hosanna, morgen kruisigt hem. Je leeft beter niet van de gunst van het publiek.
Maar dan is er nog Simon Petrus, de ‘rots’ had Jezus hem genoemd. Op hem kun je de kerk bouwen: Al zouden allen u verlaten, ik niet ! En hij meende het. Hij zou – als het moest – voor Jezus door het vuur gaan. Enfin, u kent het verhaal….
Petrus’ verloochening
Hij niet
hij zal de meester niet verlaten
op hem kan Jezus bouwen
zijn trouw gaat tot de dood
maar dan
een vrouwenstem
het wijzen van een vinger:
ook hij hoort bij die mens
daarbinnen voor de rechter
en al zijn overmoed is weg
hij krimpt ineen
tot de ontkenning van zichzelf
ontkenning van zijn liefde
en loochent dat hij Jezus kent
Zo diep de nacht
maar reeds ontwaakt de haan
en kraait en kraait –
zo diep in de nacht
maar Jezus zoekt zijn blik
en kijkt hem aan:
licht dat naar binnen slaat
waarin hij wordt gekend
zichzelve kent:
ten dode toe beschaamd
doch totterdood bemind
Inge Lievaart, uit: Een stem van heel dichtbij (1990)
Erbarme dich
Inderdaad: Dan komt de aria ‘Erbarme dich’. Maar ik zet hier de handeling toch even stil. Hoe komt Bach erbij om die aria hier in te lassen? Mattheüs meldt enkel dat Petrus naar buiten ging en ‘bitter weende’. Er zijn enkel tranen, het duister van zijn ziel…
Alhoewel: lees nog eens het slot van het gedicht van Inge Lievaart dat ik hierboven citeerde.
diep is de nacht
maar Jezus zoekt zijn blik
en kijkt hem aan:
licht dat naar binnen slaat
waarin hij wordt gekend
zichzelve kent:
ten dode toe beschaamd
doch totterdood bemind
Die blik, waarover u enkel bij Lukas kunt lezen, is Petrus’ redding. Een wetende, maar tegelijk liefdevolle blik. Hij is doorzien, doorgrond, gekend, maar niet verworpen. Uit de diepte van zijn ziel, de profundis, welt nu de oerkreet op: Heer ontferm u, miserere mei, kyrie eleison.
De vrouwelijke ziel en de zingende viool
De ziel is vrouweljk en dus wordt de vertolking van deze hartekreet aan een vrouwenstem toevertrouwd (zoals in al Bach’s cantates). En dankzij de toonzetting van Bach krijgt de roep van Petrus een universele klank. De muziek vertolkt de pijn van de mens die op z’n grenzen stuit, die zichzelf tegenkomt, genadeloos. Die vastloopt, niet verder kan, maar toch verder moet, met z’n fouten, tekortkomingen, met z’n pijn. En het wonder geschiedt: terwijl de klacht wordt geuit, stroomt het mededogen en de vergeving je al van overzijde tegemoet. Je zingt de smart uit, en wordt al zingende vertroost… want, wanneer ons hart ons veroordeelt, God is meerder dan ons hart en Hij weet alle dingen! (1 Johannes 3,20). In onderstaand fragment (uit de documentaire over het leven van J.S. Bach) raakt J.E. Gardiner aan dit mysterie, als hij erop wijst dat het geheim van deze aria misschien wel hierin ligt, dat het ‘allemaal al gezegd is’ nog voordat de zangeres een noot heeft gezongen: Het is de viool die spreekt… (de video is ook ondertiteld in het Nederlands).
De tekst is zeer elementair, maar – gezien het overwicht van de muziek – eigenlijk niet essentieel. Je moet de oerkreet vanuit de diepte wel articuleren, anders is ze niet zingbaar, maar niet de woorden, maar het roepen zelf is waarom het gaat: Erbarme dich. De tekst is hier eigenlijk een klankband om die onuitsprekelijke klacht toch stem te geven. Wilt u de hele aria beluisteren, dan raad ik aan om niet naar een zanger (of zangeres) te kijken. maar om uw ogen dicht te doen, en te luisteren. Immers wie z’n lichamelijke ogen sluit, opent de ogen van zijn ziel, zodat de genade kan binnenstromen. Wat ook kan, als u toch uw ogen open wilt houden, is naar een schilderij kijken…
Memlinc
Ernstig en eenzaam staat
Tussen de holten van
Hemel en aarde de man
Die Gods woorden verstaat,
Antwoord weet, maar nog zwijgt
Zo lang de vraag nog klinkt,
Wacht tot de wereld verzinkt
En een ster de zon overstijgt.
Hong’rend naar eeuwigheid
Brak hij zijn leven als brood,
Proefde in dit voedsel de dood,
Deed afstand, en houdt zich bereid.
Luisterend, zwijgend, en in
Vroomheid bereid: voorwaar,
Dit is geen einde nog, maar
Een voorgoed begonnen begin.
Martinus Nijhoff uit Vormen (1924)
Epiloog
Genoeg gemediteerd. Het leven gaat door, ook in tijden van crisis. En wij mensen proberen er het beste van te maken. Dat klinkt plat maar dat hoeft het niet te zijn. Uit iets negatiefs, iets goeds proberen te maken, dat lijkt me niet het slechtste wat je in donkere tijden kunt doen. Zo ontstaan er in tijden van nationale ophokplicht ontroerende initiatieven om uit dat hok te ontsnappen en contact te zoeken met andere mensen. Shunske Sato, de eerste violist van het orkest van de Nederlandse Bachvereniging (die normaal nu een druk programma zou spelen) ontsnapt uit z’n kot door zichzelf in zes muzikanten op te splisen, elk in hun eigen hok, om samen ‘Erbarme dich’ te kunnen spelen. Muziek verbindt, over muren en grenzen heen. En God doet dat ook, zelfs over de grens van de dood heen. Moge zijn vrede, die alle verstand te boven gaat uw harten en zinnen bewaren van nu aan toe in eeuwigheid.
Tot de volgende bezinning/viering (Paasavond, Stille zaterdag om 21u00).
tekst: Dick Wursten
met dank aan Frans Van Looveren en Gretel Beyers (die mij attendeerden op respectievelijk Dimitri Sinkovksy en Shunske Sato)